Ο Νίκος Μπονάτσος, Διευθύνων Σύμβουλος της General Catalyst, συζητά τις ευκαιρίες επενδύσεων που προβλέπει ότι θα προκύψουν στο άμεσο μέλλον, μάς παραθέτει την άποψή του για το ελληνικό οικοσύστημα τεχνολογίας, καθώς και τη γνώμη του για τις ελληνικές επιχειρήσεις διαχείρισης περιουσίας (family office). Επιπλέον, επισημαίνει τη σημασία της δημιουργίας ισχυρών δικτύων και την καταγραφή των επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνται σε αυτόν τον τομέα στην Ελλάδα.
Ενδιαφέρομαι κυρίως για το μέλλον του χώρου της εργασίας. Πρώτον, επειδή ένα μεγάλο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού είναι υποαπασχολούμενοι ή άνεργοι, και δεύτερον, γιατί με αφορμή τις τεχνολογικές εξελίξεις και την πίεση που οφείλονται στον COVID, οι άνθρωποι αναζητούν μεγαλύτερες ευκαιρίες. Με ενδιαφέρει ο χώρος της εργασίας γιατί θα έχουμε τη δυνατότητα να επενδύσουμε στους ανθρώπους, στους επαγγελματίες που έχουν ιδρύσει μια επιχείρηση και τη διαχειρίζονται μόνοι τους, στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, με σκοπό να τους προσφέρουμε πρόσβαση σε περισσότερες ευκαιρίες, να τους βοηθήσουμε να κερδίσουν περισσότερα χρήματα και να ζήσουν μια πιο ολοκληρωμένη ζωή. Έτσι, σε έναν κόσμο όπου όλοι μας μαθαίνουμε να εργαζόμαστε από το σπίτι, αρχίζουμε να αναγνωρίζουμε και να εκμεταλλευόμαστε τις μεγαλύτερες ευκαιρίες που παρουσιάζονται. Για μένα, το μέλλον της εργασίας έχει άμεση σχέση με (vertical labor marketplace) καθετοποιημένους τομείς της αγοράς και απευθύνεται κυρίως σε άτομα και μικρομεσαίες επιχειρήσεις που ιστορικά είχαν μείνει έξω από το πεδίο δράσης της Silicon Valley. Την ίδια στιγμή, το μέλλον της εργασίας σημαίνει να ενισχύσουμε νέες μορφές εργασίας, δηλαδή να αξιοποιήσουμε τα εργαλεία και τις υπηρεσίες που χρησιμοποιούν οι κατανεμημένες ομάδες και τα εξειδικευμένα ταλέντα που εργάζονται από μακριά.
Το δεύτερο θέμα που με ενδιαφέρει πολύ είναι οι ενέργειες των νέων δραστήριων ανθρώπων σε αυτόν τον τομέα. Έπειτα από ένα χρόνο που έχουμε περάσει κλεισμένοι στο σπίτι, κι ενώ η γενιά Z ενηλικιώνεται και διαμορφώνει τις δικές της προτιμήσεις, οι καταναλωτικές ευκαιρίες παίζουν ξανά πολύ σημαντικό ρόλο. Αυτή την εποχή διοχετεύω όλη μου την ενέργεια στην αναζήτηση νέων τρόπων με τους οποίους θα μπορέσουμε να ερωτευτούμε, να επικοινωνήσουμε, να διασκεδάσουμε διαδικτυακά. Μάλιστα τώρα χάρη σε νέο υλισμικό που αποκτά δημοτικότητα και μεγάλη διάδοση βλέπουμε να προκύπτουν νέες εμπειρίες ακόμα και εικονικής πραγματικότητας. Συνολικά, στην General Catalyst, ανυπομονούμε να συναντήσουμε δημιουργούς που είναι φιλόδοξοι με την ελπίδα ότι είναι διατεθειμμένοι να κινηθούν προς αυτή την κατεύθυνση. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει πολλούς τομείς και πολλά στάδια. Η υγειονομική περίθαλψη είναι ένας τομέας στον οποίο ξοδεύουμε αρκετό χρόνο. Πρέπει λοιπόν να ψηφιοποιηθεί και να είναι προσβάσιμος στο διαδίκτυο, καθώς τον τελευταίο χρόνο η ζήτηση έχει δείξει ότι οι καταναλωτές προτιμούν να κάνουν τα περισσότερα πράγματα από το σπίτι.
Πρώτον και κύριον, θα πρέπει να κάνουν υπομονή. Αυτή τη στιγμή, επικρατεί μεγάλος ενθουσιασμός στον κόσμο της τεχνολογίας, τόσο στις ιδιωτικές εταιρείες κάθε επιπέδου, όσο και σε μετοχές εταιρειών τεχνολογίας. Από μακροοικονομική άποψη, η τεχνολογία πραγματοποιεί ακόμα τα πρώτα της βήματα, αφού αυτή τη στιγμή αντιπροσωπεύει μόνο ένα κλάσμα της οικονομικής δραστηριότητας, περίπου το 10-20% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος σε ώριμες οικονομίες. Ωστόσο, υπάρχουν μεγάλα περιθώρια προόδου. Κάθε εταιρεία Fortune 1000 που δεν διαθέτει μηχανικούς λογισμικού ή δυσκολεύεται να τους προσελκύσει, θα μετασχηματιστεί στο μέλλον. Επομένως, προβλέπω να προκύπτουν πολλές ευκαιρίες σε τομείς που ιστορικά δεν είχαν καμία σχέση με την τεχνολογία.
Σε χώρες όπως η Ελλάδα, η πανδημία COVID δημιούργησε μια πρωτοφανή ασύλληπτη ευκαιρία. Είναι σαν να δόθηκε στη χώρα και στην οικονομία μια ευκαιρία ανανέωσης, αφού η Silicon Valley έχει καθιερωθεί, και πολλά ταλέντα υψηλής εξειδίκευσης που έχουν αποκτήσει εκπληκτική εργασιακή εμπειρία στο εξωτερικό, είναι πρόθυμα να γυρίσουν στη χώρα. Αυτό που λείπει από το ελληνικό οικοσύστημα είναι κυρίως διοικητικά στελέχη ανώτερου και μεσαίου επιπέδου και αν καταφέρουμε να προσελκύσουμε ανθρώπους που έχουν εργαστεί για 5-10 χρόνια στις ΗΠΑ ή στην Ευρώπη σε ώριμες εταιρείες τεχνολογίας, το οικοσύστημα της Ελλάδας θα κάνει άλματα.
Επιπλέον, έχει ενδιαφέρον ότι σήμερα υπάρχουν ήδη κάποιες εταιρείες τεχνολογίας στην Ελλάδα με 100-200 υπαλλήλους, που έχουν δημιουργήσει μια κρίσιμη μάζα. Βλέπουμε τη δεύτερη και την τρίτη γενιά νέων φιλόδοξων επιχειρηματιών που καθιερώθηκαν στην Ελλάδα, οι οποίοι διαθέτουν περισσότερη πείρα από οποιονδήποτε άλλον. Την ίδια στιγμή, επενδυτές από το εξωτερικό όπως εγώ, που αντιπροσωπεύουν κεφάλαια από τις ΗΠΑ ή άλλες περιοχές της Ευρώπης, έχουν στρέψει την προσοχή τους σε όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα. Σήμερα, μπορούμε να μιλάμε για ελληνικές εταιρείες που πουλήθηκαν για 100 εκατομμύρια δολάρια. Επιπλέον, μπορούμε να μιλάμε για άτομα από τις ΗΠΑ ή την Ευρώπη, που επέστρεψαν στην Ελλάδα για να εργαστούν σε ελληνικές εταιρείες. Και τέλος μπορούμε να μιλάμε και για άλλες ανάλογες εταιρείες που έκαναν το πρώτο βήμα και επένδυσαν στους κύκλους χρηματοδότησης Α και Β εταιρειών που ήθελαν να δραστηριοποιηθούν εκτός Ελλάδας.
Τέλος, σε έναν κόσμο όπου όλοι μας επενδύουμε από το σπίτι, η τοποθεσία δεν έχει και τόση σημασία. Ακόμα κι αν οι εταιρείες έχουν υβριδική δομή, εξακολουθούν να είναι κατάλληλες για να δεχθούν επενδύσεις. Όποιος αναζητά να επενδύσει στον τομέα της τεχνολογίας στην Ελλάδα, είτε απευθείας σε εταιρείες, είτε σε εγχώρια κεφάλαια, θεωρώ ότι είναι εξαιρετική στιγμή. Ποτέ πριν δεν είχαμε δει να δημιουργούνται τόσες νέες επιχειρήσεις που βασίζονται στο ώριμο ταλέντο και διαθέτουν υβριδική δομή από την πρώτη μέρα, και μάλιστα από Έλληνες ιδρυτές. Προφανώς, το οικοσύστημα κάνει ακόμα τα πρώτα του βήματα. Επομένως, τα καλύτερα δεν έχουν έρθει ακόμα.
Πρώτον, θα πρέπει να επιδείξει κανείς υπομονή. Δεύτερον, καλό θα ήταν να έρθει σε επαφή με άτομα που έχουν επενδύσει στον τομέα της τεχνολογίας ως angel investors, ή με μεγάλους επενδυτές σε ιδιωτικές εταιρείες. Ευτυχώς, υπάρχουν αρκετά family offices με Έλληνες που έχουν έκθεση τόσο σε αμερικανικά όσο και από ευρωπαϊκά κεφάλαια, εταιρείες τεχνολογίας που βρίσκονται στο τελικό στάδιο ανάπτυξης ή δημόσιο μετοχικό κεφάλαιο. Είναι επίσης χρήσιμο να ακούει την άποψη των ανθρώπων που διαχειρίζονται κεφάλαια εκ μέρους family offices, δηλαδή εταιρειών όπως η Cambridge Associates.
Πιστεύω ότι είναι η κατάλληλη στιγμή να δραστηριοποιηθούν περισσότερο τα ελληνικά family offices και να επενδύσουν στον τομέα της τεχνολογίας. Τα ελληνικά family offices πρέπει να αποφασίσουν αν επιθυμούν να πραγματοποιήσουν δικές τους επενδύσεις. Στην αρχή κάτι τέτοιο μοιάζει δύσκολο, καθώς δεν έχουν πρόσβαση στο σωστό δίκτυο και οι ιδρυτές δεν τους γνωρίζουν. Σε γενικές γραμμές, θα συμβούλευα όποιον διοικεί ένα family office και δεν έχει δραστηριοποιηθεί στο χώρο της τεχνολογίας ως τώρα, να κάνει επενδύσεις μαζί με επαγγελματίες επενδυτές. Φυσικά, θα πρέπει να μοιραστούν το πιθανό κέρδος, αλλά οι ιδρυτές θα μπορούν να στραφούν στους επαγγελματίες όταν τα πράγματα πάνε στραβά.
Ο τομέας της τεχνολογίας ενέχει ρίσκα. Η μεγάλη πλειονότητα των startups δεν τα καταφέρνει. Και από ιστορική άποψη, οι αποδόσεις των εταιρειών επενδυτικών συμμετοχών δεν είναι ικανοποιητικές. Αλλά, δίχως αμφιβολία, βρισκόμαστε στο υψηλότερο επίπεδο όλων των εποχών. Αρκετά ευρωπαϊκά κεφάλαια έρχονται στην Ελλάδα, όπως τα κεφάλαια από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επενδύσεων, και αυτή τη φορά δεν θέτουν τους περιορισμούς που έθεταν στο παρελθόν. Και φυσικά, περισσότερα κεφάλαια σημαίνουν ότι κάθε εταιρεία που ιδρύεται στην Ελλάδα έχει περισσότερες πιθανότητες να βρει χρηματοδότηση από πριν.
Είμαι πολύ ικανοποιημένος με όλες τις επενδύσεις που έχουν γίνει από Έλληνες επενδυτές στο εγχώριο οικοσύστημα και στο εξωτερικό. Για παράδειγμα, είναι υπέροχο που η Venture Friends έχει επενδύσει σε Ευρωπαίους ιδρυτές καθώς και σε άλλους δημιουργούς που καταλήγουν στο YC. Το ίδιο ισχύει και για το έργο της Marathon και το πρόγραμμα «Οι Έλληνες και η τεχνολογία», που έχει ως στόχο να αναγνωρίσει όλους τους ανθρώπους ελληνικής καταγωγής που δημιουργούν startups στο εξωτερικό ή θα μπορούσαν δυνητικά να ανοίξουν γραφεία στην Ελλάδα. Και είναι τρομερό να έχουμε εταιρείες, όπως η Causaly στην οποία έχει επενδύσει η Marathon, να δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα. Την ίδια στιγμή, η Big Pi προσπαθεί να αναβαθμίσει το οικοσύστημα. Η ηγεσία του Μάρκου στην πρωτοβουλία Innovative Greeks και το έργο της Big Pi που προωθούν την πολιτική αυτή στην Ελλάδα αποτελούν καλά παραδείγματα. Συνολικά, είμαι πραγματικά ικανοποιημένος με την πρόοδο που έχουν σημειώσει αυτές οι εταιρείες επιχειρηματικών συμμετοχών καθώς και με τις πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν. Ειλικρινά, αυτές οι πρακτικές έχουν συμβάλλει στο γεγονός ότι τα ταλέντα από το χώρο της τεχνολογίας που έρχονται στην Ελλάδα έχουν πολύ περισσότερα προσόντα από πριν. Ταυτόχρονα, είναι ενθαρρυντικό που όλα αυτά τα διάφορα εγχώρια κεφάλαια συνεργάζονται και εκμεταλλεύονται από κοινού ευκαιρίες επενδύσεων. Από ιστορικής πλευράς, εμείς οι Έλληνες δεν τα καταφέρνουμε καλά σε αυτό το μέτωπο, οπότε τουλάχιστον για την ώρα έχει μεγάλο ενδιαφέρον που βλέπουμε να πραγματοποιούνται συγχρηματοδοτήσεις σε εγχώριες εταιρείες τεχνολογίας.
Η αγορά εδώ είναι σχετικά μικρή, οπότε όσον αφορά τους πόρους νομίζω ότι τα έχουν καταφέρει. Πιστεύω ότι υπάρχουν δύο κύρια πεδία στα οποία θα μπορούσαν να βελτιωθούν. Πρώτον, θα μπορούσαν να γίνουν πιο γνωστοί, πιο αναγνωρίσιμοι. Γεγονός που απαιτεί χρόνο, καθώς πρέπει να αποδείξουν ότι κάποιες από τις εταιρείες τους εξελίσσονται σε πραγματικά βιώσιμες επιχειρήσεις που έχουν παρουσία στο εξωτερικό και εξυπηρετούν πελάτες από όλο τον κόσμο. Σήμερα οι εγχώριες εταιρείες επιχειρηματικών συμμετοχών έχουν πραγματοποιήσει κάποιες επενδύσεις που υπόσχονται να φέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Το άλλο πεδίο είναι ότι μερικές από αυτές τις εταιρείες θα μπορούσαν να συζητούν πιο ενεργά για όσα συμβαίνουν σε παγκόσμιο επίπεδο σε κάποιους τομείς. Όποτε οι εταιρείες πραγματοποιούν εκδηλώσεις που προβάλλουν το έργο τους, διαδικτυακές εκδόσεις ή δραστηριότητες, θα είχε ενδιαφέρον να μαθαίναμε νέα από τους τοπικούς ή περιφερειακούς επενδυτές στην Ελλάδα, καθώς έχουν εξειδικευτεί στον συγκεκριμένο τομέα. Για παράδειγμα το Point 9, που είναι ίσως το καλύτερο κεφάλαιο για SAAS, έχει κάνει εξαιρετική δουλειά σε αυτό το μέτωπο. Βρίσκονται εκτός Ευρώπης, εργάζονται εξ αποστάσεως, και κάθε φορά που υπάρχει μια εκδήλωση σε σχέση με το πεδίο των SAAS, όλοι τους ρωτούν ποιά είναι η γνώμη τους, πώς βλέπουν την αγορά. Οπότε, έχει σημασία να δούμε λίγη ηγετική σκέψη από τις εγχώριες εταιρείες επενδυτικών συμμετοχών στην Ελλάδα.
Μια τέτοια πρωτοβουλία φανερώνει διορατικότητα. Ένα family office που δεν γνωρίζει πολλά από τον χώρο της τεχνολογίας είτε στην Ελλάδα είτε στο εξωτερικό, μπορεί να διδαχθεί από τους ανθρώπους που έχουν μπει στον πειρασμό και έχουν ήδη επενδύσει στο εγχώριο οικοσύστημα. Επιπλέον, αν είσαι επενδυτής εδώ, και θέλεις να αντλήσεις περισσότερο κεφάλαιο, ειδικά τώρα που αρκετά εγχώρια ταμεία αντλούν περισσότερα κεφάλαια, είναι εξαιρετική ευκαιρία να διευρύνει κανείς το δίκτυό του, με τη βοήθεια της Endeavor. Σε χώρες όπως η Ελλάδα, όπου μέχρι τώρα το παραδοσιακό τμήμα της οικονομίας δεν είναι ιδιαίτερο εμπροσθοβαρές, είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσεγγίσει κανείς αυτά τα δίκτυα. Επομένως, αν η Endeavor μπορεί να δημιουργήσει το πλαίσιο για να πραγματοποιηθούν αυτές οι επαφές, θεωρώ ότι θα ήταν εξαιρετικά ωφέλιμο και για τις δύο πλευρές.
Η καταγραφή των ανθρώπων που έχουν επενδύσει στο χώρο της τεχνολογίας καθώς και όσων διατίθενται να επενδύσουν στην τεχνολογία ή όσων επιθυμούν να μάθουν περισσότερα έχει τεράστια αξία. Καθώς κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί ως τώρα, είναι δύσκολο να εξακριβώσουμε ποιοι έχουν ήδη επενδύσει σε ελληνικές εταιρείες τεχνολογίας, ποιοι ενδιαφέρονται να το κάνουν και ποιοι διαθέτουν το κεφάλαιο και τη γνώση. Επομένως, το έργο που επιτελεί η Endeavor με την κατάρτιση αυτού του χάρτη έχει μεγάλη αξία. Είμαι βέβαιος ότι σε μερικά χρόνια από τώρα, το εγχώριο οικοσύστημα θα επωφεληθεί, και αυτό δεν αφορά μόνο τους ιδρυτές, αλλά και όσους προσλαμβάνονται από αυτές τις εταιρείες. Συμπερασματικά, πιστεύω ότι θα ήταν κρίμα σε λίγα χρόνια από τώρα να ξεκινά μια εταιρεία αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων από την Ελλάδα και να μην επιστρέφει ένα μεγάλο τμήμα του πλούτου στα εγχώρια κεφάλαια, στους εργαζόμενους και ελληνικά family offices, αλλά να καταλήγει κατά κύριο λόγο σε κεφάλαια του εξωτερικού.