Η συγκεκριμένη συνέντευξη αποτελεί μια από τις πολλές που μπορείτε να βρείτε στο Greek Tech Revolution report. Μπορείτε να βρείτε το report και να μείνετε συντονισμένοι στα κανάλια μας για ακόμα περισσότερες συνεντεύξεις από την έκδοση του 2020.
Το οικοσύστημα της καινοτομίας στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να ωριμάζει, όπως προκύπτει από τα δεδομένα αλλά και τις συνεντεύξεις που πραγματοποιήσαμε για την προετοιμασία αυτής της έκθεσης. Το ερώτημα που γεννάται είναι ποιες είναι οι επόμενες προκλήσεις που θα πρέπει να αντιμετωπίσει με επιτυχία για την περαιτέρω ανάπτυξή του.
Όπως οι δυσκολίες αλλάζουν για μια επιχείρηση που μεγαλώνει με πολύ γρήγορους ρυθμούς, έτσι και στο ίδιο το οικοσύστημα αναδεικνύονται νέες ανάγκες, τις οποίες πρέπει να προβλέψουμε και να καλύψουμε εγκαίρως. Ίδιαίτερα τώρα που οι επιχειρήσεις που ιδρύονται και αναπτύσσονται στη χώρα μας, διεκδικούν ακόμη μεγαλύτερο μερίδιο της παγκόσμιας αγοράς, καλούμαστε να ανταγωνιστούμε οικοσυστήματα ωριμότερα από τα δικά μας.
Σύμφωνα με την έρευνα που πραγματοποίησε η Endeavor Greece στο δίκτυό της για τον σκοπό αυτής της έκθεσης, οι Έλληνες επιχειρηματίες του οικοσυστήματος συνοψίζουν ως τις σημαντικότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν:
Ας ξεκινήσουμε από το ανθρώπινο δυναμικό. Ποιες είναι οι δεξιότητες που απαιτούνται καθώς οι startups μετατρέπονται σε scale-ups; Μιλώντας σε εκδήλωση της Endeavor Greece (“Redefining Innovation Outside Silicon Valley” – 27/1/21) ο συγγραφέας του βιβλίου “Out-Innovate” Alex Lazarow περιέγραψε την αλλαγή που συντελείται όταν μια αγορά ωριμάζει. Οι μεγαλύτερες ελλείψεις που αντιμετωπίζουν επιχειρηματίες σε αναδυόμενες αγορές είναι οι άνθρωποι και το κεφάλαιο. Καθώς όμως οι επιχειρήσεις μεγαλώνουν, το να βρίσκουν χρηματοδότηση γίνεται ευκολότερο και έρχεται η πρόκληση του να βρουν τους κατάλληλους ανθρώπους για τους σωστούς ρόλους και να χτίσουν ομάδες, μια πρόκληση που γίνεται ολοένα μεγαλύτερη. «Οι επιχειρηματίες αρχίζουν να σκέφτονται διαφορετικά το πώς προσλαμβάνουν, πώς διατηρούν και ενθαρρύνουν τους ανθρώπους τους.»
Πολλοί από τους συνομιλητές μας κατά την προετοιμασία αυτής της έκθεσης αναφέρθηκαν στην πρόκληση της διαχείρισης μεγαλύτερων ομάδων, ενώ αναδείχθηκε ένας έντονος προβληματισμός σε ό,τι αφορά το “middle management” τεχνικών ομάδων, αλλά και τους τομείς του business development, του marketing και των πωλήσεων. Πέρα λοιπόν από την ύπαρξη του δυνατού τεχνολογικού δυναμικού της Ελλάδας, είναι αξιοσημείωτη η έλλειψη που διαπιστώνεται στις συγκεκριμένες θέσεις εργασίας.
Υπάρχει ήδη μια καλή βάση στις δεξιότητες του εργασιακού δυναμικού της Ελλάδας και, προκειμένου να ταιριάξουν ακόμη καλύτερα στις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος, απαιτούνται αλλαγές κυρίως σε επίπεδο νοοτροπίας και τρόπου σκέψης, που μπορεί να φαίνονται πιο χρονοβόρες αλλά είναι εφικτές. «Σε αυτή τη φάση, ειδικά σε junior και middle επίπεδο, έχουμε δυνατούς προγραμματιστές. Μας λείπει το κομμάτι του sales και marketing, κυρίως στο Β2B», επισημαίνει ο Κώστας Μάλλιος. «Υπάρχει κενό στο business development και management, ειδικά στο technical management», διαπιστώνει ο Πάνος Παπαδόπουλος, ενώ και ο Νώντας Βιρβιδάκης αναφέρεται στην υποστήριξη που χρειάζεται το middle management στη χώρα μας. «Προκειμένου να καλυφθούν τα κενά, η ανανέωση στη στελέχωση των επιχειρήσεων πρέπει να γίνει με ιδιαίτερη προσοχή στο κομμάτι των πωλήσεων και το marketing», υπογραμμίζει ο Απόστολος Αποστολάκης.
Τις διαπιστώσεις αυτές επιβεβαιώνουν σε μεγάλο βαθμό και τα στοιχεία της Endeavor Greece ως προς τις θέσεις εργασίας που προσπαθούν να καλύψουν οι εργοδότες, καθώς και τις δεξιότητες που αναζητούν. Το 64% των θέσεων εργασίας σχετίζεται με θέσεις μέσου/ανώτερου επιπέδου και μόλις το 36% αφορά σε entry-level θέσεις. Ο ρόλος με την υψηλότερη ζήτηση είναι Software Engineer, που εμφανίζεται στο 25% των συνολικών ευκαιριών απασχόλησης, ενώ στην κορυφή των 10 πιο επιθυμητών δεξιοτήτων από την πλευρά των ελληνικών startups βλέπουμε το Machine Learning, το Artificial Intelligence και το Cloud Computing. Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το γεγονός ότι το 20% των ευκαιριών απασχόλησης προσφέρει την απομακρυσμένη εργασία ως δυνατότητα.
Σε ειδική εκδήλωση που οργάνωσε η Endeavor Greece, με τίτλο “Scaling and Managing Engineering Teams” (10/12/20)ο ΧρήστοςΤρύφωνας, συνιδρυτής και Chief Architect της Aisera με μεγάλη εμπειρία στη διαχείριση τεχνικών ομάδων, έδωσε και αυτός μεγάλη έμφαση στο middle management ως το συστατικό που λείπει. «Το πρόβλημα με την Ελλάδα είναι ότι το middle management layer στον τομέα της μηχανικής υπολογιστών δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή. Είναι μια θεμελιώδης προϋπόθεση και θα έχει χτιστεί σε ορίζοντα πενταετίας στην Ελλάδα, αλλά όχι νωρίτερα. Όσοι εργάζονται τώρα σε εταιρείες στις ΗΠΑ θα μπορούν να επιστρέψουν μελλοντικά στη χώρα και να έχουν τις απαραίτητες γνώσεις, αλλά για την ώρα η Ελλάδα εξακολουθεί να στερείται αυτού του μεσαίου επιπέδου διαχείρισης.»
Όταν ερωτήθηκε στην ίδια εκδήλωση πώς δίνει καθοδήγηση και εμφυσά την κουλτούρα της εταιρείας σε μια ομάδα που μεγαλώνει συνεχώς, ο επίσης έμπειρος manager τεχνικών ομάδων Laz Vekiarides, Product & Engineering Leader στην Amazon Web Services αναφέρει πως υπάρχει ένα βέλτιστο μέγεθος ομάδας, μεταξύ 6 και 12 ατόμων. Όταν μια ομάδα γίνεται πολύ μεγαλύτερη είναι εξαιρετικά δύσκολο να παρακολουθήσει ένας manager τι συμβαίνει με όλες τις πτυχές δουλειάς των μελών της. «Ως ηγέτης πρέπει, καθώς η εταιρεία μεγαλώνει, να προετοιμάζετε πάντα κάποιον να είναι σε θέση να αναλάβει την ηγεσία των μικρότερων ομάδων που θα δημιουργηθούν στην πορεία.»
«Κανείς δεν μπορεί να στήσει μια εταιρεία μόνος του», υπενθυμίζει ο Ανδρέας Σταυρόπουλος στη διάρκεια της συνέντευξής μας. «Έχει σημασία η ηγεσία γιατί, αν δεν είσαι ηγέτης, στο τέλος της ημέρας δεν μπορείς να πείσεις ανθρώπους να σε ακολουθήσουν. Οι καλύτεροι επιχειρηματίες είναι εκείνοι που έμαθαν μέσα σε εταιρείες και τελικά κάνουν κάτι δικό τους.» Η ηγεσία όμως δεν αφορά μόνο τους επιχειρηματίες ή τα υψηλόβαθμα διευθυντικά στελέχη μιας εταιρείας, αφορά την ηγεσία όλων των μικρότερων ομάδων που την απαρτίζουν.
Ένα μέρος αυτού του κενού μπορεί να καλυφθεί από το ίδιο το οικοσύστημα, καθώς μεγαλώνει. Για παράδειγμα, τα ίδια τα scale-ups συμβάλλουν ενεργά, τόσο στη δημιουργία θέσεων εργασίας, όσο και στην εκπαίδευση που παρέχουν στους εργαζόμενούς τους, πολλοί από τους οποίους, στη διάρκεια της καριέρας τους, καταλήγουν να εργάζονται σε άλλες εταιρείες του οικοσυστήματος, «μεταλαμπαδεύοντας» τις γνώσεις αυτές. Εκεί λοιπόν που στο ελληνικό οικοσύστημα καινοτομίας μπορεί να υπήρχε έλλειμμα σε έμπειρους προγραμματιστές ή πωλητές, μια εταιρεία scale-up «χτίζει» την προσφορά ταλέντου με τρόπο που ωφελεί τόσο την ίδια, όσο και την ευρύτερη οικονομία. Όπως εξηγεί ο Νίκος Μωραϊτάκης, αυτό θα συμβεί σταδιακά. «Αυτός που σήμερα είναι customer supporter σε μια startup θα γίνει, αργότερα και σε μια μεγαλύτερη εταιρεία, customer service director. Επίσης, αν θέλεις να φτιάξεις ένα καλό οικοσύστημα, θα πρέπει να ξέρεις ότι υπάρχουν άνθρωποι που γνωρίζουν από λογισμικό σε εξειδικευμένους τομείς», καταλήγει.
Απαιτείται παράλληλα καλύτερη διασύνδεση με το διεθνές οικοσύστημα και πιθανώς εισαγωγή «νέου αίματος», είτε από Έλληνες της διασποράς, είτε από ξένους που θα μετεγκατασταθούν στη χώρα. «Το ταλέντο θα είναι πάντα σπάνιο και περιοριστικός παράγοντας στην ανάπτυξη, ειδικά όταν μιλάς για product managers, data scientists και digital marketers. Ωστόσο, ένα πράγμα που ωφελεί πόλεις όπως η Αθήνα, η Λισαβόνα και η Μαρμπέγια, είναι ότι μπορούν να προσκαλέσουν εταιρείες, αλλά και τους εργαζόμενούς τους, σε ένα ωραίο περιβάλλον με ανώτερη ποιότητα ζωής και καλά logistics», σημειώνει ο Javier Villamizar, Operating Partner στο SoftBank Vision Fund που μοιράστηκε μαζί μας τις εμπειρίες του από την εξαιρετικά δυναμική ανάπτυξη του τεχνολογικού οικοσυστήματος στο Μαϊάμι.
Προκύπτει επίσης έντονα η ανάγκη διατήρησης της κουλτούρας της εταιρείας στην ομάδα που μεγαλώνει, «κάτι που καθίσταται ολοένα και πιο δύσκολο καθώς μια εταιρεία μεγαλώνει», σχολιάζει ο Κωνσταντίνος Πολυχρονόπουλος, VP 5G & Telco Cloud στην Juniper Networks. «Η επικοινωνία και η διαφάνεια είναι εξαιρετικά σημαντικά στοιχεία, ώστε όλοι να έχουν πίστη στους ηγέτες της ομάδας και να νιώθουν μέρος της.» Ένας ηγέτης πρέπει να γνωρίζει τι συμβαίνει, να καθοδηγεί, να εξελίσσει και να ενδυναμώνει τους ανθρώπους του. «Βάλτε το σωστό άτομο στη σωστή θέση, δώστε του χώρο και μετά αφήστε το να κάνει τη δουλειά του», καταλήγει.
Η δυναμική της ανάπτυξης στον χώρο της τεχνολογίας, ακόμη και υπό τόσο αντίξοες συνθήκες όσο της περασμένης χρονιάς, είναι αδιαμφισβήτητη και παγκοσμίως έχει αποδείξει ότι μπορεί να αναδιαμορφώσει ολόκληρες οικονομίες. Το οικοσύστημα καινοτομίας στην Ελλάδα καλείται, μεταξύ άλλων, να απαντήσει σε προκλήσεις νοοτροπίας. Δεν είναι τυχαίο ότι κάτι που ακούστηκε από όλους σχεδόν τους συνομιλητές μας ήταν η λέξη «κουλτούρα».
«Ως χώρα», λέει ο Πάνος Παπαδόπουλος, «μας χαρακτηρίζει η κουλτούρα της επιβίωσης και η αποφυγή ανάληψης ευθύνης. Το πρόβλημα είναι πολιτισμικό. Κάθε μικρή χώρα όπως η Ελλάδα -αλλά και η Πολωνία, η Αυστρία και η Σλοβενία- είναι εσωστρεφής. Χρειάζεται περισσότερη φιλοδοξία». Ο Πάνος Παπαδόπουλος διαπιστώνει επίσης μια αδυναμία της χρήσης του διαδικτύου ώστε να αξιοποιούνται οι τεράστιες δυνατότητες που δίνει στις ελληνικές επιχειρήσεις. «Δεν βλέπω πολλούς να χρησιμοποιούν το ίντερνετ αποτελεσματικά. Με το ίντερνετ δεν έχει καμία σημασία η χώρα. Πρέπει να υπάρχεις στο ίντερνετ. Να μπορείς να πάρεις την πληροφορία, να τη συνθέσεις και να κάνεις διανομή του προϊόντος σου. Μπορεί να είσαι μια μικρή εταιρεία και να φαίνεσαι ελέφαντας. Δεν σε βαραίνει η υποχρεωτική φυσική παρουσία σε μια αγορά.»
«Στο Ίσραήλ για παράδειγμα», συμπληρώνει με τη σκέψη του το παζλ της νοοτροπίας του επιχειρηματικού κόσμου ο Απόστολος Αποστολάκης, «υπάρχει, ακόμα κι αν είναι επίπλαστη, μία ανάγκη να δουλεύουν όλοι και να είναι παραγωγικοί. Στην Αμερική το ίδιο. Είναι σαφές πως δεν είναι όλοι οι άνθρωποι κατάλληλοι για την επιχειρηματικότητα, αλλά θα έπρεπε όλοι και στην Ελλάδα να ήθελαν να εξελιχθούν στον εργασιακό τομέα. Χρειάζεται δηλαδή να υπάρξει η φιλοδοξία να πετύχει κάποιος κάτι σε διεθνές επίπεδο».
Από τη δική του οπτική γωνία, ο Κώστας Μάλλιος επισημαίνει πως η Ελλάδα, παρόλο που πρόκειται για μια χώρα με μετανάστες και επιτυχημένους επιχειρηματίες σε όλες τις γωνιές του κόσμου, συνεχίζει να σκέφτεται κοντόφθαλμα. «Οι Έλληνες είναι παντού, πρέπει να έχουν πιο πολλά ‘κότσια’. Με τα χρόνια έχουμε ‘πέσει’, είναι θέμα κουλτούρας. Νομίζουμε ότι δεν είμαστε καλοί. Πρέπει να πάρουμε ρίσκα και να καταλάβουμε ότι δεν είμαστε λιγότερο καλοί από άλλους. Παίρναμε πολλά ρίσκα στο παρελθόν και πρέπει να το κάνουμε και πάλι.»
Έστω κι αν η νοοτροπία των Ελλήνων σε σχέση με την επιχειρηματικότητα χρειάζεται να καλλιεργηθεί περαιτέρω, η κινητικότητα που παρατηρείται στον τομέα της τεχνολογίας διαμορφώνει το
πλαίσιο της επόμενης ημέρας. «Στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια το θέμα της κουλτούρας αλλάζει με δραματικούς ρυθμούς», σημειώνει ο Μάριος Σταυρόπουλος. «Όταν ιδρύθηκε η Softomotive το 2005 το τοπίο, συγκρινόμενο με το σημερινό, ήταν έρημος. Ξεκινούν πρωτοβουλίες καθημερινά, κάποιες πετυχημένες, κάποιες που θα κάνουν τον κύκλο τους. Έχουμε κάνει πολλά βήματα και πρέπει να συνεχίσουμε.»
Συζητώντας περί επιχειρηματικής κουλτούρας, η Νίκη Γουλιμή αναφέρθηκε στη σημασία της συμπεριληπτικότητας και της έμφυλης ισότητας στην τεχνολογική επιχειρηματικότητα ως προαπαιτούμενο για την επιτυχία. «Αν κάποιος δεν προσλαμβάνει από το 100% του πληθυσμού και προσλαμβάνει από το 30% του πληθυσμού, τότε οι πιθανότητες να έχει την καλύτερη ομάδα είναι πολύ λιγότερες. Οι καλές ιδέες δεν αρκούν. Το θέμα είναι να βρεις τους καλύτερους ανθρώπους να τις υλοποιήσουν. Αν θέλει κάποια εταιρεία να κερδίσει στο διεθνές στερέωμα, πρέπει να έχει την καλύτερη δυνατή ομάδα. Είναι σημαντικό να συνεργάζεσαι με τους καλύτερους. Πρέπει να έχεις ξεκάθαρους στόχους εκπροσώπησης και να προστατεύεις τους ανθρώπους σου.»
Όλα λοιπόν ξεκινούν και εξαρτώνται από την κουλτούρα. «Όταν υπάρχουν άνθρωποι διατεθειμένοι να δουλέψουν σκληρά και έχουν διεθνή φιλοδοξία, όλα τα άλλα βρίσκονται», παρατηρεί ο Απόστολος Αποστολάκης. Όμως, πώς αλλάζει κανείς την κουλτούρα μιας ολόκληρης χώρας απέναντι στην επιχειρηματικότητα και την καινοτομία; «Με παιδεία», απαντά. «Από νωρίς, από το σχολείο ιδανικά, χρειάζεται να εμφυσήσουμε και να απενοχοποιήσουμε την επιχειρηματικότητα. Από το σχολείο η καλλιέργεια αυτή να προχωρήσει στο πανεπιστήμιο.»
Διαπιστώνεται, μέσα από τα λόγια των συνομιλητών μας, ακόμα στην Ελλάδα ένα έλλειμμα στη διασύνδεση μεταξύ πανεπιστημίων και επιχειρηματικότητας, κάτι που, με τη στροφή προς την «βαθιά τεχνολογία» που παρατηρείται παγκοσμίως, καθίσταται ακόμη πιο προβληματικό. Με τη biotech, την meditech, την agrotech και τη fintech να γνωρίζουν τεράστιες δυνατότητες ανάπτυξης παγκοσμίως, το ερώτημα της διασύνδεσης των πανεπιστημίων με τον επιχειρηματικό κόσμο προκύπτει αβίαστα. Ωστόσο, «διασύνδεση με τα ελληνικά πανεπιστήμια δεν υπάρχει», παρατηρεί ο Απόστολος Αποστολάκης και συνεχίζει: «Είναι κρίμα να μη γίνεται εμπορική εκμετάλλευση της γνώσης που έχουν αποκτήσει αυτοί οι άνθρωποι μέσα από βαθιά έρευνα και μελέτη».
«Τα ελληνικά πανεπιστήμια έχουν μπει στον καταψύκτη από τη δεκαετία του ‘80 και δεν αποτελούν κορμό του τεχνολογικού οικοσυστήματος», εκτιμά ο Στέφανος Λουκάκος. «Αυτή είναι μια από τις αλλαγές που πρέπει να συντελεστούν. Να χτιστούν πανεπιστήμια όπου να παράγονται ταλέντα. Πιστεύω πως τα ιδρύματα της ανώτατης εκπαίδευσης θα γίνουν πιο παραγωγικά και πιο ανταγωνιστικά, αν πρώτα εταιρείες προσλαμβάνουν φοιτητές που θα έχουν καλές δουλειές. Προς το παρόν, τα καλύτερα ταλέντα φεύγουν για το εξωτερικό, ενώ για τους υπόλοιπους δεν υπάρχουν επιχειρήσεις να τους απορροφήσουν.»
«Πρέπει να χτιστούν γέφυρες ανάμεσα στα πανεπιστήμια και τις εταιρείες», συμφωνεί ο Κώστας Μάλλιος. «Η ελληνική εκπαίδευση πρέπει να οικοδομηθεί εκ νέου. Να αποδομηθεί και να προσδιοριστεί ξανά. Το σύστημα εκπαίδευσης έχει μεγάλο ρόλο να παίξει. Πρέπει να χτίσεις ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον που θα αγκαλιάσει τους φοιτητές, διδάσκοντας τις τελευταίες εξελίξεις στην τεχνολογία», τονίζει. Βλέπει μάλιστα ευκαιρίες και στη διασύνδεση με «μυαλά» από το εξωτερικό. «Μια πρόταση είναι κάθε καλοκαίρι να φέρνεις τον καλύτερο στον τομέα του για να δίνει διαλέξεις σε ένα αμφιθέατρο. Διάλεξε τον τομέα και φέρε αυτούς τους ανθρώπους εδώ. Ποιος δεν θα ήθελε να έρθει στην Ελλάδα το καλοκαίρι; Και μόνο η επαφή με αυτούς τους ανθρώπους είναι κάτι χρήσιμο.»
«Ο ρόλος του πανεπιστημίου είναι διαφορετικός και πρέπει να είναι διαφορετικός από το ρόλο του ιδιωτικού τομέα», επισημαίνει πάντως ο Μάριος Σταυρόπουλος. «Επικρατεί η αντίληψη ότι τα πανεπιστήμια στην Ελλάδα είναι απομονωμένα από την πραγματικότητα, και ως έναν βαθμό είναι. Χρειάζονται πολλές αλλαγές και τομές στον χώρο της εκπαίδευσης. Από την άλλη, πρέπει να αναγνωρίσουμε τις θεμελιώδεις διαφορές που έχει ο ρόλος των πανεπιστημίων, όπως και τη συνεισφορά τους στην ανάπτυξη μιας κοινωνίας. Αν εστιάσουμε την έρευνα μόνο σε οτιδήποτε αποφέρει άμεσο οικονομικό όφελος, τότε χάνουμε το μακροπρόθεσμο που προσφέρει η ακαδημαϊκή κοινότητα. Πιστεύω ότι είναι ευθύνη του ιδιωτικού τομέα και των επιχειρήσεων να προσεγγίσουμε τον ακαδημαϊκό χώρο και να δώσουμε τις ευκαιρίες να προσφέρει αυτά που μπορεί στην οικονομία, και όχι το αντίθετο.»
Ένα άλλο έλλειμμα που διαπιστώνεται στην Ελλάδα είναι η σύνδεση με μεγάλες επιχειρήσεις που να είναι διατεθειμένες να «δοκιμάσουν» προϊόντα και υπηρεσίες που παράγει το εγχώριο οικοσύστημα καινοτομίας. Θα μπορούσαν να αναπτύσσονται από τα ελληνικά startups και scale-ups λύσεις που να αφορούν μεγάλες εταιρείες. Δυστυχώς όμως, «εμείς στην Ελλάδα δεν έχουμε μεγάλες εταιρείες για να δοκιμάσουν τις λύσεις αυτές, οπότε η διασύνδεση, μέσα από Έλληνες που είναι στο εξωτερικό, με μεγάλες εταιρείες έξω σίγουρα θα βοηθούσε» υποστηρίζει ο Απόστολος Αποστολάκης. «Έλληνες που είναι στο εξωτερικό, σε ξένες εταιρείες, θέλουν να εμπλακούν.» Οπότε μία λύση είναι να έρθουν τα ελληνικά startups σε επαφή με ξένες εταιρείες και, βέβαια, και οι ελληνικές εταιρείες να γίνουν πιο δεκτικές στην καινοτομία και την ψηφιοποίηση, «να δοκιμάσουν καινούργια πράγματα, κάτι που θα βοηθήσει και τις ίδιες.»