Η συγκεκριμένη συνέντευξη αποτελεί μια από τις πολλές που μπορείτε να βρείτε στο Greek Tech Revolution report. Μπορείτε να βρείτε το report και να μείνετε συντονισμένοι στα κανάλια μας για ακόμα περισσότερες συνεντεύξεις από την έκδοση του 2020.
Αν η Ελλάδα είναι ένα υπέροχο μέρος για να ζει κανείς -κάτι στο οποίο υπήρχε ομοφωνία στους συνομιλητές μας- τότε όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα εξέταζαν το ενδεχόμενο να εγκατασταθούν εδώ, αν οι εργασιακές συνθήκες και οι ευκαιρίες καριέρας ήταν ελκυστικές. Η χώρα μας έχει κάποια εγγενή χαρακτηριστικά που την καθιστούν δυνητικά ελκυστικό προορισμό ξένων επενδύ- σεων και εργασίας. Σύμφωνα δε με έρευνα της Boston Consulting Group σε 12.000 επαγγελματίες στις ΗΠΑ, τη Γερμανία και την Ίνδία, για το πώς βλέπουν το μέλλον της απομακρυσμένης εργασίας, οι περισσότεροι εργαζόμενοι προτιμούν και αναζητούν μεγαλύτερη ευελιξία σχετικά με τη δυνα- τότητα να εργάζονται από οπουδήποτε.
«Το καλύτερο στοιχείο της Ελλάδας είναι το εξαιρετικό ταλέντο και η εξαιρετική γεωγραφία», διαπιστώνει ο Ίωάννης Αντωνέλλης, Head of Data Science & Data Engineering for the AI Platform στο Facebook, μιλώντας σε εκδήλωση της Endeavor Greece (“Scaling and Managing Engineering Teams” – 10/12/20), επισημαίνοντας ότι η Ελλάδα έχει νόημα ως προορισμός για απομακρυσμένη εργασία και απομακρυσμένες ομάδες. «Ο λόγος που οι άνθρωποι θέλουν να μείνουν στην Ελλάδα είναι το γεγονός ότι μπορούν να έχουν μια υπέροχη ζωή, να περπατούν στην παραλία κάθε μέρα, και ταυτόχρονα υπάρχουν καλά πανεπιστήμια και υψηλού επιπέδου ταλέντο από πλευράς μηχανικών υπολογιστών. Έτσι, σε αυτό τον κόσμο όπου μπορεί κανείς να πάει οπουδήποτε, οι άνθρωποι μπο- ρούν να μετακινηθούν εκεί για την ποιότητα ζωής.»
Καθώς το ελληνικό οικοσύστημα αναπτύσσεται, ολοένα και περισσότερες ευκαιρίες θα προκύπτουν και θα απαιτούν, για την κάλυψή τους, δεξιότητες και εμπειρίες που, εκ των πραγμάτων, χάρη στο επίπεδο ωρίμανσης του υφιστάμενου στελεχιακού δυναμικού, δεν μπορούν να καλυφθούν από αυτό. «Στο Ντουμπάι, όπου προφανώς υπάρχουν τα οικονομικά κίνητρα, αλλά και μεγάλες ευκαιρίες, μπόρεσαν να πείσουν κόσμο να γίνει κομμάτι ενός μεγάλου ‘story’. Αν λοιπόν εμείς δημιουργήσουμε startups που έχουν δυναμική παγκόσμια, θα μπορούμε να προσελκύσουμε και ξένους να δουλέψουν σ ́ αυτά», εκτιμά ο Απόστολος Αποστολάκης. «Στα μεγάλα startups ίσως να είναι κάπως αργά να έρθει κανείς. Πολλοί άνθρωποι φιλόδοξοι θέλουν από νωρίς να γίνουν μέρος μιας επιχειρηματικής ιστορίας, με τα οφέλη που μπορεί να έχει κάτι τέτοιο αν αυτή πετύχει. Πρέπει λοιπόν να δημιουργηθούν startups πολλά υποσχόμενα για να πείσουν ανθρώπους να εργαστούν για αυτά, αλλά σε επόμενα στάδια ανάπτυξης του οικοσυστήματος χρειάζεται άλλου είδους κόσμος. Άνθρωποι που αναζητούν σταθερότητα.»
Την ίδια στιγμή, μία από τις μεγαλύτερες αλλαγές στον κόσμο της εργασίας είναι η υποχώρηση της φυσικής παρουσίας. Εκατομμύρια εργαζόμενοι σε όλο τον κόσμο δούλεψαν από απόσταση τη χρονιά που μας πέρασε, ενώ οι λεγόμενοι «ψηφιακοί νομάδες» αυξάνονται ως κατηγορία εργαζομένων δυναμικά. «Πιστεύω ότι μια βασική συνειδητοποίηση κατά τη διάρκεια του Covid-19 είναι ότι είναι δυνατή η απομακρυσμένη εργασία. Πολλές από τις επιχειρήσεις που επωάζονται σήμερα λειτουργούν με ψηφιακές υπηρεσίες, οπότε η τοποθεσία και τα φυσικά όρια και εμπόδια είναι λιγότερο σημαντικά», επισημαίνει ο Javier Villamizar, Operating Partner στο SoftBank Vision Fund. Αν λοιπόν, πια, μπορείς να δουλέψεις από οπουδήποτε, γιατί να μη θέλεις να δουλέψεις από ένα μπαλκόνι με θέα το Αιγαίο;
“Το ταλέντο θα είναι πάντα σπάνιο και περιοριστικός παράγοντας στην ανάπτυξη, ειδικά όταν μιλάς για product managers, επιστήμονες δεδομένων και digital marketers. Ωστόσο, ένα πράγμα που ωφελεί πόλεις όπως η Αθήνα, η Λισσαβόνα και η Μαρμπέγια, είναι ότι μπορούν να προσκαλέσουν εταιρείες και τους εργαζόμενούς τους σε ένα ωραίο περιβάλλον με ανώτερη ποιότητα ζωής και καλά logistics.” Πόσο μεγάλη είναι η ευκαιρία προσέλκυσης ψηφιακών νομάδων για την Ελλάδα; Σύμφωνα με μελέτη του “MIT Enterprise Forum”, εάν η Ελλάδα ήταν σε θέση να προσελκύσει 100.000 ψηφιακούς νομάδες κάθε χρόνο, με μία μέση παραμονή 6 μηνών, η χώρα μας θα μπορούσε να ωφεληθεί με πάνω από 1,6 δισ. ευρώ. Το ποσό αυτό αντιστοιχεί σχεδόν στα έσοδα που αποφέρει μία εβδομάδα παραμονής 2,5 εκατομμυρίων τουριστών στη χώρα μας. Όσο για τη συνολική οικονομική αξία της παγκόσμιας κοινότητας ψηφιακών νομάδων, υπολογίζεται ως το άθροισμα των δαπανών των ψηφιακών νομάδων κάθε χρόνο στα 787 δισ. δολάρια ετησίως, σύμφωνα με την ιστοσελίδα “A Brother Abroad”.
Αυτή τη στιγμή, σύμφωνα με έκθεση της MBO Partners, υπολογίζεται ότι υπάρχουν πάνω από 35 εκατομμύρια ψηφιακοί νομάδες σε ολόκληρο τον κόσμο, ποικίλων εθνικοτήτων, ενώ σχεδόν το 30% από αυτούς προέρχεται από τις ΗΠΑ. Εργάζονται σε ένα ευρύ φάσμα τομέων, με κάποιους να ξεχωρίζουν, όπως η τεχνολογία της πληροφορίας (12%), η εκπαίδευση και η κατάρτιση (11%), η συμβουλευτική, το coaching και η έρευνα (11%), οι πωλήσεις, το marketing και οι δημόσιες σχέ- σεις (9%), και τέλος οι δημιουργικές υπηρεσίες (8%). Στην ίδια έκθεση ζητήθηκε από ενήλικες Αμερικανούς που δεν είναι επί του παρόντος ψηφιακοί νομάδες αν σκοπεύουν να γίνουν στα επόμενα 2-3 χρόνια και 19 εκατομμύρια απάντησαν πως ναι -μια αύξηση της τάξεως του 18% από το 2019- με 64 εκατομμύρια να δηλώνουν πως ίσως το πράξουν – μια 10% αύξηση από το 2019.
Τέλος, με βάση στοιχεία από το κοινωνικό δίκτυο NomadX, προκύπτει ότι οι περισσότεροι ψηφιακοί νομάδες που εργάζονται από την Ελλάδα έχουν έδρα την Αθήνα, καθώς και τη Ρόδο, τη Σαντορίνη και τη Μύκονο. Βάσει της πλατφόρμας internations.org, η Ελλάδα για το 2020 βρέθηκε στην 45η θέση της γενικής κατάταξης των expats, με την Αθήνα να καταλαμβάνει την 50η θέση της σχετικής λίστας μεταξύ των πόλεων. Στις πρώτες θέσεις βρίσκονται η Βαλένθια, το Αλικάντε, η Λισαβόνα, ο Παναμάς και η Σιγκαπούρη.
Η απομακρυσμένη εργασία είναι, προφανώς, αποτέλεσμα της τεχνολογικής εξέλιξης του 5G που επιτρέπει αξιόπιστη πρόσβαση και βελτιωμένη συνδεσιμότητα με το διαδίκτυο. Με τον COVID-19 να επιταχύνει τη νέα εργασιακή συνθήκη, τεχνολογικοί κολοσσοί αλλά και μικρότερες εταιρείες επανεξετάζουν τις εργασιακές σχέσεις, τουλάχιστον ως προς τον τρόπο με τον οποίο καλείται πλέον να δουλεύει ο εργαζόμενος. «Δεν ξέρω αν ο κόσμος θα είναι εντελώς remote σε λίγα χρόνια, αλλά πιστεύω ότι έχει αλλάξει ριζικά ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι συνεργάζονται», διαπι- στώνειη Νίκη Γουλιμή.
Ο επιχειρηματικός κόσμος εκτιμά ως πολύ χρήσιμες τις εξελίξεις για τα μικρά τεχνολογικά οικοσυστήματα όπως η Ελλάδα, ενώ, όπως λέει ο Νίκος Μπονάτσος της General Catalyst, «πολλές εταιρείες παγκοσμίως ακόμη και χιλιάδων ατόμων, με τη βοήθεια του Zoom, του Google Drive και άλλων εργαλείων, δεν έχουν καν γραφεία, με τους εργαζόμενους τους να δουλεύουν πια εξ ολο- κλήρου από απόσταση. Άλλωστε, αυτά τα προγράμματα λογισμικού για αυτόν τον σκοπό δημιουργήθηκαν».
Η ποσόστωση εργασίας εξ αποστάσεως και φυσικής παρουσίας στον απόηχο της πανδημίας δεν είναι ακόμη ξεκάθαρη. Με την υγειονομική κρίση, το ποσοστό των ανθρώπων, τουλάχιστον στις τεχνολογικές εταιρείες που εργάζονται από μακριά, μπορεί να αγγίζει ακόμη και το 80% , ενώ, όταν η κρίση ξεπεραστεί, πιθανολογείται ότι ο τρόπος εργασίας θα ισορροπήσει σε ένα χαμηλότερο ποσοστό. Είναι χαρακτηριστικό ότι ερωτηθείς σχετικά, ο Ανδρέας Σταυρόπουλος της Threshold Ventures μας προσγειώνει στην πραγματικότητα. «Υπάρχουν άρθρα που υποστηρίζουν ότι ‘όλοι θα φύγουν από τις πόλεις και θα πάνε στα χωριά τους να μείνουν εκεί να δουλεύουν’. Ας είμαστε ρεαλιστές, δεν είναι ακριβώς έτσι. Κάπου ενδιάμεσα είναι η αλήθεια. Σίγουρα με αυτό το σοκ απο- δεσμευθήκαμε από την ιδέα ότι η φυσική παρουσία είναι τόσο απαραίτητη όσο νομίζαμε. Σίγουρα σε ιατρική, εκπαίδευση, επαγγελματικά ταξίδια κάποια πράγματα θα αλλάξουν μόνιμα. Γενικά η τάση είναι πιο αποκεντρωμένη, όμως δεν θα έρθουν τα πάνω-κάτω.»
Ο Χρήστος Τρύφωνας, συνιδρυτής και Chief Architect της Aisera, στην εκδήλωση της Endeavor με θέμα “Scaling and Managing Engineering Teams” (10/12/20) δηλώνει ακόμη λιγότερο πεπεισμένος ότι η απομακρυσμένη εργασία θα αντικαταστήσει την εργασία με φυσική παρουσία των μελών μιας ομάδας στο ίδιο γραφείο. «Αν έπρεπε να επιλέξω, να είμαστε απομακρυσμένοι ή να είμαστε κάτω από την ίδια στέγη, δεν νομίζω ότι υπάρχει σύγκριση μεταξύ των δύο. Το να είναι όλοι κάτω από μια στέγη είναι πολύ καλύτερο.» Μπορεί κανείς να επικεντρωθεί στο να χτίζει προϊόντα και υπηρεσίες χωρίς την ταλαιπωρία του να χρειάζεται να επικοινωνεί σε διαφορετικές ζώνες ώρας. Μοιράστηκε επίσης τις αμφιβολίες του σχετικά με τις πραγματικές διαφορές κόστους που συνή- θως οδηγούν στην οικοδόμηση απομακρυσμένων ομάδων. «Δεν υποθέτω ότι αν πάω στην Ελλάδα ή σε άλλες χώρες το κόστος θα είναι χαμηλότερο. Δεν είναι τόσο φθηνότερο, είναι συγκρίσιμο με κάπου στις ΗΠΑ. Όχι στο Bay Area του Σαν Φρανσίσκο, αλλά κάπου στις ΗΠΑ.» Πάντως, τονίζει ότι η μεγάλη πρόκληση σήμερα είναι ότι δεν μπορεί κανείς να βρει ταλέντο εκεί όπου το θέλει. «Στο Σαν Φρανσίσκο είναι σχεδόν αδύνατο να βρεις ταλέντο. Έχουμε ένα μικρό γραφείο στο Σιάτλ, ένα γραφείο στο Πίτσμπουργκ, ένα γραφείο στη Νέα Υόρκη. Θα χτίσουμε γραφεία όπου βλέπουμε ταλέντο. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Και το καλό με αυτή την κατάσταση του COVID-19 είναι ότι το κατέστησε δυνατό. Δεν χρειάζεται πια να αιτιολογήσω γιατί προσλαμβάνω κάποιον στην Ελλάδα, στην Ίνδία ή στη Νέα Υόρκη σε ένα VC.»
Χαρακτηριστική πάντως ως προς τη διαμόρφωση του εργασιακού σκηνικού είναι η επισήμανση του Νώντα Βιρβιδάκη ως προς τις προτιμήσεις των εργαζομένων σε ό,τι αφορά την εργασία από το σπίτι. «Ως εταιρεία κάναμε μια έρευνα για να δούμε τι θέλει ο κόσμος όταν γυρίσουμε σε μια κανονικότητα. Οι περισσότεροι επιθυμούν να εργάζονται δύο-τρεις μέρες την εβδομάδα από το σπίτι. Φαντάζομαι ότι αυτό δεν θα υιοθετηθεί στο 100%, όμως σίγουρα θα υπάρξει μια μεγάλη ευελιξία στον τρόπο εργασίας».
Μιλώντας σε εκδήλωση της Endeavor ,ο Επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του Πρωθυπουργού Αλέξης Πατέλης (“Rethink: Greece As A Top Destination For New Foreign Direct Investment” – 17/2/21) μοιράστηκε την αισιοδοξία του σχετικά με τις προοπτικές της Ελλάδας σε ό,τι αφορά τις επενδύσεις στη χώρα. «Το καθήκον της κυβέρνησης είναι κυρίως να παρέχει σταθερότητα στους επενδυτές, να αισθάνονται ασφαλείς. Το κόστος δανεισμού της Ελλάδας έχει μειωθεί σε επίπεδα ρεκόρ, υπάρχει πολιτική σταθερότητα -σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει σε πολλές χώρες της Ευρώπης- και έχουμε μια κυβέρνηση με πλειοψηφία στο κοινοβούλιο.» Διαπιστώνει πάντως ότι η ευκαιρία στον απόηχο της πανδημίας είναι τόσο η ψηφιοποίηση, όσο και η ιδέα ότι, αν κανείς μπορεί να επιλέξει που θέλει να ζει, γιατί να μη ζει και εργάζεται από την Ελλάδα; «Αυτό είναι στην καρδιά του unique selling point της χώρας. Η Ελλάδα είναι όμορφη, όπως όλοι γνωρίζουν. Αυτό που έλειπε ήταν η σταθερότητα, την οποία πιστεύουμε ότι έχουμε τώρα, οι υποδομές, η χαμηλότερη φορολογία και, φυσικά, η ανάπτυξη του τεχνολογικού οικοσυστήματος.»
Οι εξελίξεις με τους digital nomads δημιουργούν πάντως νέες συνθήκες σχετικά με την κινητικότητα φυσικών και νομικών προσώπων. Δημιουργούν πεδία μετεγκατάστασης Ελλήνων και ξένων εργαζομένων οι οποίοι, χάρη στην τεχνολογική εξέλιξη, μπορούν να εργάζονται από τον τόπο της επιλογής τους. Το ελληνικό τοπίο, σε συνδυασμό με το κλίμα, το καλό φαγητό, τις χαμηλές τιμές συγκριτικά με άλλες χώρες για την αγορά σπιτιού και η προσήνεια των Ελλήνων αποτελούν χαρακτηριστικά που κάνουν τον τόπο ελκυστικό όχι μόνο για διακοπές και τουρισμό αλλά ως τόπο διαμονής και εργασίας. Θετικό πρόσημο φαίνεται να δίνουν οι συνομιλητές μας και στο ελληνικό σύστημα υγείας. «Έστω κι αν είναι στοιχειώδες, είναι κίνητρο για τους επιχειρηματίες», αναφέρει ο Νίκος Μωραϊτάκης.
Ωστόσο, αυτή είναι η μία πλευρά της εικόνας. Η άλλη περιλαμβάνει ουσιαστικές δυσκολίες και δυστοκίες. Ως σημαντικότερος ανασταλτικός παράγοντας θεωρείται η αστάθεια σε βάθος χρόνου της φορολογικής πολιτικής και η γραφειοκρατία. «Υπάρχει ανάγκη σταθερότητας», τονίζει ο Νίκος Μπονάτσος και συνεχίζει: «Αλλάζει ένας υπουργός και αμέσως αλλάζει το νομοθετικό πλαίσιο. Αν μπορούσαμε να επιβάλουμε ένα moratorium και για μια δεκαετία να είναι οι κανόνες σταθεροί, θα ήταν πολύ σημαντικό». Από την πλευρά του, ο συνιδρυτής και CTO της Orfium Μιχάλης Πετυχάκης επισημαίνει ότι ενώ πολύς κόσμος δουλεύει στο εξωτερικό από το σπίτι λόγω πανδημίας, δεν μπορεί να επιστρέψει στην Ελλάδα για φορολογικούς λόγους. «Υπάρχουν προβλήματα που πρέπει να λυθούν για να μπορεί ο καθένας να δουλεύει από όπου θέλει», πολλά από τα οποία αφορούν πολιτικές σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Για να ξεκαθαρίσουμε λίγο το τοπίο, η υψηλή φορολογία δεν αντιμετωπίζεται από όλους ως ο νούμερο ένα αποτρεπτικός παράγοντας για την εγκατάσταση ή μετεγκατάσταση εργαζόμενων και επιχειρήσεων στην Ελλάδα. Κάποιοι επισημαίνουν ότι πρέπει να συνεχιστούν οι διορθωτικές κινήσεις που έχουν ήδη ξεκινήσει τους τελευταίους μήνες. «Οι εργοδοτικές εισφορές είναι πολύ υψηλές ακόμη, κάτι το οποίο παλεύουμε να αλλάξει», λέει ο Μάρκος Βερέμης. Άλλοι, όπως ο Στέφανος Λουκάκος, υπενθυμίζουν πως «και στην Ίρλανδία η φορολογία είναι άνω του 50%, αλλά αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα», ενώ ο Πάνος Παπαδόπουλος αναφέρεται στις υψηλές φορολογίες του Ίσραήλ και των ΗΠΑ, που δεν αποτελούν αποτρεπτικό παράγοντα για επενδύσεις.
Άπαντες όμως μοιάζει να συνηγορούν στο τεράστιο πρόβλημα της γραφειοκρατίας. Παρότι έχουν γίνει βήματα για την ψηφιοποίηση των υπηρεσιών, το πρόβλημα παραμένει τεράστιο. «Γιατί, τελικά, αν ένας πολίτης, είτε ως φυσικό, είτε ως νομικό πρόσωπο, χάνει χρόνο για να διεκπεραιώ- σει με φυσική παρουσία τις συναλλαγές του, χάνει χρόνο από την παραγωγικότητα», καταλήγει ο Απόστολος Αποστολάκης. Για να θελήσει λοιπόν μια εταιρεία να έρθει στην Ελλάδα, τονίζει ο Νίκος Μπονάτσος, προϋπόθεση αποτελεί η μείωση της γραφειοκρατίας. «Πρέπει να υπάρξει ένα αντίστοιχο ΚΕΠ για όποιον θέλει να ξεκινήσει μια επιχείρηση και όλα να είναι συγκεντρωμένα σε ένα site, σ ́ένα σημείο.»
Όσο πιο πολύ μπορεί κανείς να καλυτερεύσει τις συνθήκες της ζωής στη χώρα, τόσο πιο ελκυστική θα είναι, ως “life and work destination”. Το ζητούμενο είναι να κάνει ευκολότερη τη ζωή των ανθρώπων που θέλει να προσελκύσει – κάτι το οποίο έχει επιπρόσθετο επιχειρηματικό ενδιαφέρον για την ελληνική οικονομία και όσους βαλθούν να βρουν και να προσφέρουν λύσεις στα πρακτικά προβλήματα μιας μετεγκατάστασης. Ο Ανδρέας Σταυρόπουλος επισημαίνει, επίσης, την αξίας της «δοκιμής». «Μπορεί να προταθεί σε μία εταιρεία: στείλτε 5 μηχανικούς που να θέλουν να περάσουν 6 μήνες στην Ελλάδα για να δείτε πώς θα λειτουργήσουν εκεί πειραματικά. Αν το έχει ζήσει κάποιος, έχει μεγαλύτερη αξία.»
Πέρα από το φορολογικό και τη μείωση της γραφειοκρατίας, οι διορθωτικές κινήσεις που πρέπει να γίνουν αφορούν επίσης στις δικαστικές διαδικασίες που απαιτείται να πάψουν να είναι τόσο χρονοβόρες. Σημαντικές αλλαγές που ευνοούν την εγχώρια επιχειρηματικότητα είναι τόσο ο νέος Πτωχευτικός Κώδικας όσο και ο νόμος για την Εταιρική Διακυβέρνηση που ψηφίστηκε την περασμένη χρονιά, ενώ μεταρρυθμίσεις στη δικαιοσύνη προβλέπονται και στο σχέδιο για το Ταμείο Ανάκαμψης που υπέβαλε η κυβέρνηση στις Βρυξέλλες.
Την ίδια στιγμή, πέρα από την καλή αεροπορική συνδεσιμότητα με άλλα hubs στο εξωτερικό, σημαντική θεωρείται και η ψηφιακή συνδεσιμότητα της Ελλάδας, το γρήγορο και αξιόπιστο ίντερνετ. Το γεγονός ότι το δίκτυο 5G έχει ήδη ενεργοποιηθεί σε αστικά κέντρα της χώρας ήδη από το τέλος της προηγούμενης χρονιάς, αλλά και οι συνεχιζόμενες προσπάθειες που γίνονται για τη βελτίωση της συνδεσιμότητας στα ελληνικά νησιά και σε πιο απομακρυσμένες περιοχές, σύντομα θα φέρουν καρπούς.
Δεν πρέπει πάντως να ξεχνάμε ότι για να προσελκύσεις εταιρείες πρέπει να πείσεις ανθρώπους, τα κριτήρια των οποίων είναι πολλαπλά, κάποιες φορές όμως εξαιρετικά προφανή. Ποιος ξένος επαγγελματίας θα φέρει την οικογένειά του σε ένα μέρος όπου τα παιδιά του δεν μπορούν να πάνε σε ένα ξενόγλωσσο σχολείο; Ποιος θα έρθει στην Ελλάδα αν τα δημόσια σχολεία συχνά βρίσκονται υπό κατάληψη, ενώ, αν είναι ιδιωτικά, απαιτείται η μερίδα του λέοντος ενός μισθού για να πληρωθούν τα δίδακτρα; «Το θέμα της μόρφωσης των παιδιών είναι βασικό κριτήριο», εκτιμά ο Μάρκος Βερέμης. «Μια ιδέα που είχε πέσει κάποια στιγμή στο τραπέζι ήταν τα ελληνικά δημόσια σχολεία, σε συγκεκριμένες περιοχές, να έχουν και αγγλόφωνα τμήματα. Αυτό είναι μια καταπληκτική ιδέα. Αυτό στέλνει το μήνυμα ότι είμαστε ‘open for business’.»
Τέλος, στην εξίσωση της επιστροφής ή της μετεγκατάστασης παίζει καθοριστικό ρόλο να υπάρ- χουν πολλαπλές επιλογές σε επίπεδο καριέρας. Κανείς δεν θέλει να μπει στον κόπο της μετεγκα- τάστασης για να παγιδευτεί σε μια δουλειά από την οποία δεν θα μπορεί να φύγει, γιατί άλλες αντίστοιχες δεν υπάρχουν. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μιχάλης Πετυχάκης: «Πολλοί από όσους διστάζουν να επιστρέψουν φοβούνται ότι υπάρχει κακό career progression στην Ελλάδα. Την ίδια στιγμή, το networking είναι ο μεγαλύτερος σύμμαχός σου όταν επιστρέφεις». Για να προ- σεγγίσεις κάποιο ταλέντο πρέπει να είσαι ανταγωνιστικός, «να προσφέρεις τη συγκίνηση που ψάχνει και εργασιακές παροχές. Η προοπτική της εταιρείας πρέπει να είναι αρκετά δελεαστική», σημειώνει ο Αργύρης Κανίνης της Softomotive. «Βελτιωνόμαστε σε αυτό το κομμάτι σιγά-σιγά», συμπληρώνει. Άλλος ένας λόγος χάρη στον οποίο μπορούμε να αισιοδοξούμε.